Najmniej formalności wiąże się ze sporządzeniem testamentu własnoręcznego. Testament taki spisujemy odręcznie na papierze. Nie można użyć komputera ani maszyny do pisania, nie może też spisać go inna osoba w naszym imieniu. Testament musi zostać przez nas podpisany. Testament bez podpisu spadkodawcy będzie nieważny. W testamencie należy też podać datę jego sporządzenia. Jednak brak daty nie powoduje jego nieważności, chyba że spadkodawca sporządzi inny testament opatrzony datą.
Testament własnoręczny nie wymaga świadków. Dokument z zapisem ostatniej woli można trzymać w domu, albo oddać na przechowanie notariuszowi. Jeśli przechowujemy testament w mieszkaniu, to warto zawiadomić o tym kogoś z rodziny lub osobę, której ufamy. Możemy też oddać dokument notariuszowi, co zostanie odnotowane w Notarialnym Rejestrze Testamentów (NORT). Po naszej śmierci spadkobiercy mogą się dowiedzieć z tego rejestru, czy sporządziliśmy testament.
Notarialny Rejestr Testamentów (NORT) został utworzony przez Krajową Radę Notarialną i funkcjonuje od 5 października 2011 r. W NORT można zarejestrować zarówno testamenty własnoręczne, jak i sporządzone przez notariusza. Wpis do rejestru jest dobrowolny i bezpłatny. Na wniosek testatora dokonuje go notariusz. Rejestr nie zawiera jednak informacji o treści dokumentu, a jedynie potwierdza, że testament został sporządzony i wskazuje także kancelarię, w której został złożony. Informacja o zarejestrowaniu testamentu ujawniana jest dopiero po śmierci testatora. Dzięki temu (po okazaniu aktu zgonu) spadkobiercy, jak również wierzyciele oraz sądy spadku, mogą sprawdzić istnienie dokumentu.
Testament notarialny
Testament notarialny sporządzany jest w obecności notariusza i ma formę aktu notarialnego. Notariusz spisuje naszą wolę, potem odczytuje na głos i jeśli nie mamy zastrzeżeń do treści, wówczas podpisujemy się pod dokumentem. Swój podpis składa również notariusz.
Uwaga: Testament zawsze można zmienić. Obowiązujący jest ten, który został opatrzony najpóźniejszą datą. Jeśli zatem spisaliśmy testament notarialny, ale zmieniliśmy później zdanie co do jego treści i spiszemy kolejny, ale na przykład własnoręcznie i będziemy przechowywać go w domu, to po naszej śmierci, za wyraz naszej ostatniej woli zostaną uznane zapisy dokumentu z późniejszą datą – w tym przypadku testamentu własnoręcznego.
Testament allograficzny
Testament allograficzny polega na tym, że spadkodawca oświadcza swoją ostatnią wolę ustnie wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego w obecności dwóch świadków. Oświadczenie to jest następnie spisywane w protokole z podaniem daty jego sporządzenia. Protokół odczytuje się spadkodawcy w obecności świadków. Następnie podpisują go spadkodawca, osoba urzędowa, wobec której wola została oświadczona, oraz świadkowie. Jeżeli spadkodawca nie może podpisać protokołu, zaznacza się to w protokole, podając przyczynę braku podpisu.
Osoba urzędowa i świadkowie powinni być obecni podczas składania przez spadkodawcę oświadczenia wyrażającego jego ostatnią wolę, spisania protokołu, jego odczytania i podpisania. Obecność jedynie przy odczytaniu protokołu wcześniej przygotowanego bez udziału tej osoby, jest niewystarczająca.
Tak sporządzony testament stanowi dokument urzędowy. Testamentu w tej formie nie mogą sporządzić osoby głuche lub nieme.
TESTAMENTY SZCZEGÓLNE
Testament ustny
Testament ustny polega na tym, że spadkodawca oświadcza ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków. Testament taki może być sporządzony tylko wtedy, jeżeli:
- istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo
- wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione.
Ten rodzaj testamentu najczęściej jest stosowany w pierwszej z opisanych sytuacji. Należy pamiętać, że obawa rychłej śmierci musi istnieć w chwili sporządzenia testamentu. Może ona wynikać z dowolnych przyczyn: nieszczęśliwego wypadku spadkodawcy, ciężkiej choroby, podeszłego wieku, bandyckiego napadu.
Jeśli chodzi o drugą z wymienionych sytuacji, to w grę wchodzić mogą zarówno okoliczności zewnętrzne w stosunku do spadkodawcy (np. powódź, epidemia), jak i okoliczności dotyczące jego osoby (np. kwarantanna związana z chorobą zakaźną).
Treść testamentu ustnego może być stwierdzona na dwa sposoby. Po pierwsze, jeden ze świadków albo osoba trzecia spisze oświadczenie spadkodawcy przed upływem roku od jego złożenia. Takie spisanie może nastąpić zarówno za życia spadkodawcy, jak i po jego śmierci. Osoba spisująca powinna podać miejsce i datę oświadczenia złożonego przez spadkodawcę oraz miejsce i datę sporządzenia pisma. Następnie powinni je podpisać spadkodawca (jeśli żyje) i dwaj świadkowie albo wszyscy świadkowie.
Drugi sposób stwierdzenia treści testamentu ustnego polega na tym, że wszyscy świadkowie składają przed sądem zgodne zeznania co do oświadczenia spadkodawcy. Musi to nastąpić w ciągu sześciu miesięcy od dnia otwarcia spadku. Jeżeli przesłuchanie jednego ze świadków nie jest możliwe lub napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, sąd może poprzestać na zgodnych zeznaniach dwóch świadków.
Uwaga: Testament ustny, podobnie jak pozostałe testamenty szczególne traci moc z upływem sześciu miesięcy od ustania okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego, czyli np. od wyzdrowienia osoby ciężko chorej. Testament pozostaje ważny, jeśli spadkodawca zmarł przed upływem tego terminu.
Testament podróżny
Testament podróżny polega na tym, że podczas podróży polskim samolotem lub na polskim statku morskim spadkodawca oświadcza swą wolę dowódcy statku (samolotu) lub jego zastępcy w obecności dwóch świadków. Inne przesłanki (np. niebezpieczeństwo katastrofy, obawa rychłej śmierci, utrudnienie w sporządzeniu testamentu zwykłego) nie są wymagane. Następnie dowódca statku lub jego zastępca spisuje wolę spadkodawcy, podając datę jej spisania, i pismo to w obecności świadków odczytuje spadkodawcy. Pismo podpisują spadkodawca, świadkowie oraz dowódca statku lub jego zastępca. Jeżeli spadkodawca nie może podpisać pisma, należy w piśmie podać przyczynę braku podpisu spadkodawcy.
Testament osoby zmarłej na statku lub na pokładzie samolotu kapitan przekazuje sądowi rejonowemu właściwemu dla pierwszego portu polskiego, do którego statek zawinął (lub samolot wylądował), a za granicą polskiemu urzędowi konsularnemu.
Testament wojskowy
Testament wojskowy można sporządzić tylko w czasie mobilizacji lub wojny albo przebywania w niewoli. Forma testamentu szczególnego przewidziana jest przez art. 954 kc i przeznaczona jest dla żołnierzy oraz osób powiązanych z Siłami Zbrojnymi. Sporządzanie testamentu w tej formie reguluje rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej z dnia 30 stycznia 1965 roku wydane w porozumieniu z Ministrem Sprawiedliwości.
Zgodnie z przepisem art. 955 kodeksu cywilnego testament szczególny traci moc z upływem sześciu miesięcy od ustania okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego, chyba że spadkodawca zmarł przed upływem tego terminu. Bieg terminu ulega zawieszeniu przez czas, w ciągu którego spadkodawca nie ma możności sporządzenia testamentu zwykłego.
ŚWIADKOWIE TESTAMENTU
W przypadku wszystkich testamentów szczególnych oraz testamentu alograficznego konieczna jest obecność świadków. Dlatego warto wiedzieć, jakie osoby nie mogą pełnić tej roli.
Bezwzględnie nie może być świadkiem przy sporządzaniu testamentu osoba:
- niemająca pełnej zdolności do czynności prawnych;
- niewidoma, głucha lub niema;
- niemogąca czytać i pisać;
- niewładająca językiem, w którym spadkodawca sporządza testament;
- skazana prawomocnie wyrokiem sądowym za fałszywe zeznania.
Testament sporządzony w obecności takiej osoby jest nieważny.
Co do zasady, nie może też być świadkiem przy sporządzaniu testamentu osoba, dla której w testamencie została przewidziana jakaś korzyść. Nie mogą być również świadkami: małżonek tej osoby, jej krewni lub powinowaci pierwszego i drugiego stopnia oraz osoby pozostające z nią w stosunku przysposobienia, czyli np. syn, synowa, ojciec, dziadek, brat, bratowa.
Jednak testament sporządzony z udziałem takiej osoby, będzie ważny z wyłączeniem postanowień, na mocy których uzyska korzyść ona sama lub jej najbliżsi.